Lezing middeleeuwse astronomische instrumenten
Op donderdag 16 november 2023 wordt deze lang uitgestelde lezing door Harold PA0QRB gegeven.
In het clubgebouw, aanvang 20:00 uur.
Deze lezing behandelt voornamelijk de opbouw, de meetkunde en het
gebruik van zowel het planisferisch als het universeel astrolabium,
zonder echter de armillairsfeer en het kwadrant over te slaan.
Vanaf de oude Grieken tot en met de middeleeuwen was het astrolabium –
naast de zonnewijzer – het meest gebruikte astronomische instrument voor
tijdwaarneming (naast nog allerlei andere toepassingen). De meetkundige
principes zijn in de tweede eeuw van onze jaartelling vastgelegd door de
bekende astronoom Ptolemaeus, maar een beschrijving van de eerste
fysieke astrolabia dateert van ongeveer tweehonderd jaar later.
In de donkerste middeleeuwen raakte het instrument in Europa in de
vergetelheid, maar in de islamitische wereld werd het stokje overgenomen
en werd het instrument geperfectioneerd. In de twaalfde eeuw kwam het
astrolabium zo weer terug in Europa en maakte daar weer een eigen
ontwikkeling door. Het astrolabium bleef in gebruik tot de uitvinding
van de telescoop en het slingeruurwerk. Die nieuwigheden maakten het
astrolabium in Europa snel tot een curiosum uit het verleden. In de
islamitische wereld bleef het astrolabium nog enige tijd in gebruik maar
verdween daar uiteindelijk ook.
Met het verdwijnen van het astrolabium verdween helaas ook een deel van
de meetkundige en astronomische kennis die ten grondslag ligt aan
astronomische tijdwaarneming – een paar niches daargelaten. Dit laatste
geldt vooral voor het z.g. “universeel astrolabium” (ook bekend als
“saphaea arzachelis” of “astrolabium catholicum”) – zelfs in
gespecialiseerde bronnen is hierover nauwelijks iets terug te vinden.
In het kielzog van het astrolabium was er nog een hele verzameling
verwante instrumenten in gebruik, zoals de armillairsfeer en het
astronomisch kwadrant. Vooral de verwantschap tussen de armillairsfeer
en het astrolabium is belangrijk, omdat er nogal wat overeenkomstige
aspecten zijn aan beide instrumenten.
Als bonus kunnen deelnemers de bestanden voor een bouwplaat ontvangen
van een zelf te bouwen astrolabium.
Deze lezing vereist geen diepgaande kennis van astronomie of wiskunde om
het verhaal te kunnen volgen. Enige meetkundige kennis maakt het echter
wel gemakkelijker.
Plaatje van een planisferisch astrolabium:
Hand-out en de documentatie van de lezing
Beschrijving_Astrolabium_integraal
Astrolabium KING_-_The_Astrolabe_18.10.2018.(What it is & what it is not)
